Serializacja

Z dniem 9 lutego 2019 roku rozpoczął się okres stosowania obowiązków wynikających z Rozporządzenia Delegowanego Komisji (UE) 2016/161 tzw. Dyrektywy antyfałszywkowej – czyli Dyrektywy 2011/62/UE z dnia 8 czerwca 2011 roku dot. zapobiegania wprowadzaniu sfałszowanych produktów leczniczych do legalnego łańcucha dystrybucji.

Weryfikacja autentyczności farmaceutyków jest możliwa dzięki Systemowi PLMVS, który jest częścią europejskiego sytemu weryfikacji leków EMVS. To pierwszy projekt informatyczny, zakrojony na tak szeroką skalę w ochronie zdrowia. Unikalny w branży farmaceutycznej i pierwszy na tak wysokiej stopie informatyzacji w Europie.

System weryfikacji autentyczności leków:
• zwiększa bezpieczeństwo pacjentów poprzez wyeliminowanie z łańcucha dystrybucji sfałszowanych farmaceutyków,
• podnosi transparentność gospodarki lekowej,
• wprowadza oszczędności związane z optymalizacją modelu obiegu leków.

Dyrektywa Antyfałszywkowa – FMD (Falsified Medicines Directive) i wynikający z niej obowiązek serializacji leków zostały uchwalone w celu zabezpieczenia europejskiego łańcucha dystrybucyjnego przed wprowadzaniem sfałszowanych produktów leczniczych na rynki krajów objętych dyrektywą.

Sfałszowanymi produktami leczniczymi mogą być leki zawierające mniejszą ilość substancji czynnych lub nie zawierające ich wcale, mogą również zawierać inne substancje czynne. Sfałszowane mogą być również opakowania. W związku z powyższym Dyrektywa Antyfałszywkowa wprowadziła obowiązek umieszczania na opakowaniach leków podwójnych zabezpieczeń chroniących przed sfałszowaniem. Obowiązek ten dotyczy leków dostępnych na receptę oraz części leków bez recepty.

Od 9 lutego 2019 r. wytwórcy leków są zobowiązani umieszczać na opakowaniach leków dwa rodzaje zabezpieczeń tzw. Safety Features do których należy:
• unikalny identyfikator (unique identifier – UI) w postaci kodu 2D
• element uniemożliwiający naruszenie opakowania (anti-tampering device – ATD)

Kod 2D zawiera:
• numer serii produktu leczniczego (określany jako Batch, Lot),
• numer seryjny danego opakowania (określany jako SN, NS),
• data ważności (określany jako EXP),
• kod produktu (określany jako GTIN, NTIN, PC).

ATD ma umożliwić:
• weryfikację czy opakowanie jednostkowe produktu na kolejnych etapach dystrybucji nie zostało naruszone.

System powstał, ponieważ rynek farmaceutyczny w ostatnich latach mierzy się z szybko rozwijającym się i niebezpiecznym zjawiskiem fałszowania produktów leczniczych. Doświadczenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wykazują, iż zjawisko fałszowania nasila się z każdym rokiem.

To, z jak niepokojącymi praktykami mamy do czynienia, pokazują dane przedstawione przez wspomnianą WHO. Wynika z nich, że nawet 1% leków sprzedawanych w krajach rozwiniętych może być podrabianych, a aż 50% leków sprzedawanych za pośrednictwem internetu jest sfałszowane.

Obecnie najczęściej fałszowanymi produktami leczniczymi są farmaceutyki podawane w ramach innowacyjny kuracji poważnych chorób, tj. nowotwory, choroby serca, leki na cholesterol, zaburzenia psychiczne oraz infekcje. Podczas, gdy do niedawna najczęściej fałszowane były leki na potencję.

Źródło: WHO Global Surveillance and Monitoring System for substandard and
falsified medical products, WHO/EMP/RHT/2017.01, listopad

Wszyscy użytkownicy, którzy pobrali certyfikat dostępu do Systemu dokonują od 9 lutego 2019 roku weryfikacji lub wycofania jedynie opakowań leków na receptę i Omeprazolu, które spełniają jednocześnie dwie przesłanki:
• Zostały zwolnione do obrotu od dnia 9 lutego 2019 roku oraz
• Posiadają na opakowaniu leku występujące razem: kod 2D Data Matrix oraz zabezpieczenie przed otwarciem (ATD)

Oznacza to, że obowiązkowi weryfikacji lub wycofania w Systemie nie podlegają produkty nie spełniające powyższych przesłanek.

W dniu 9 lutego 2019 roku w krajach Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego uruchomiony został system weryfikacji autentyczności leków. System jest rozwiązaniem innowacyjnym w skali świata, ponieważ nigdzie dotychczas nie uruchomiono wielonarodowego systemu baz, służącego weryfikacji autentyczności leków w oparciu o dane wprowadzone do systemu przez producenta, a wycofywane z bazy przez ostatnie ogniwo łańcucha dystrybucji do pacjenta, tj. instytucję ochrony zdrowia lub aptekę ogólnodostępną. Stany Zjednoczone Ameryki obserwują projekt europejski z ogromnym zaciekawieniem, ponieważ jego sukces sprawi, że podobne rozwiązanie możliwe będzie do wdrożenia we wszystkich stanach USA w ramach amerykańskich przepisów o bezpieczeństwie łańcucha dystrybucji leków, tj. the Drug Supply Chain Security Act (DSCSA).

Aby podsumować efekty wprowadzenia w Europie Systemu Weryfikacji Autentyczności Leków należy na wstępie usystematyzować definicje. Wiele osób w ramach debaty publicznej wypowiada się, zarówno w Polsce, jak i innych krajach projektu nt. „systemu”, jednak wypowiedzi te dotyczą często różnych aspektów i elementów jego funkcjonowania.

Jeśli spojrzymy na amerykańskie przepisy dotyczące bezpieczeństwa łańcucha dystrybucji leków (DSCSA), dopiero listopad 2023 roku przynieść ma system pozwalający na interoperacyjność pomiędzy uczestnikami rynku. Do tego czasu poszczególni uczestnicy łańcucha dystrybucji przekazują sobie potwierdzenie – swoisty certyfikat – pochodzenia leku z legalnego źródła, na poziomie pojedynczego opakowania leku. Każdy uczestnik łańcucha dystrybucji powinien zapewnić systemy i procedury pozwalające na realizację obowiązków ustawowych, jednak charakterystyka indywidualnych narzędzi informatycznych zależy od decyzji uczestnika rynku, który z niego korzysta. W chwili obecnej nie istnieje zatem wspólna platforma informatyczna pozwalająca na weryfikację autentyczności leku, a jedynie rozwiązania stosowane w relacjach dwustronnych. System weryfikacji autentyczności leków jest zatem z perspektywy amerykańskiej, czymś zupełnie innym niż Europejski System Weryfikacji Autentycznosci Leków. W USA system to procedury i procesy wspierane przez infrastrukturę informatyczną, która prawdopodobnie przybierze jednolitą formę informatyczną za 4-5 lat.

Tymczasem, „system” europejski, w rozumieniu Europejskiego Systemu Weryfikacji Autentyczności Leków (dalej EMVS) to w istocie zbiór systemów informatycznych, których kluczową częścią bazodanową administruje Europejska Organizacja Weryfikacji Autentyczności Leków (EMVO) oraz Krajowe Organizacje Weryfikacji Autentyczności Leków, w Polsce Fundacja KOWAL (dalej zbiorczo określane jako NMVO).

EMVS to zatem platforma informatyczna, która wspierana jest procesami biznesowymi poszczególnych jej uczestników, a procesy te opisywane są procedurami. Procedury i procesy powinny jednak uwzględniać możliwości techniczne EMVS określone w jego specyfikacji technicznej (dalej URS), która stanowi informatyczną realizację zapisów rozporządzenia Delegowanego Komisji (UE) 2016/161.

W debacie publicznej mianem „systemu” często określa się elementy będące poza kontrolą EMVO lub NMVO, a czasem nawet procedury i procesy biznesowe, które nie obejmują elementu informatycznego.

Aby usystematyzować dyskusję warto zapoznać się ze skróconą wersją URS dostępną w domenie publicznej https://emvo-medicines.eu/new/wp-content/uploads/EMVS-URS-Lite.pdf (dalej URS Lite), która doskonale charakteryzuje zakres odpowiedzialności za funkcjonowanie EMVS w jego części bazodanowej i pozostałym zakresie.

Strona 5 URS Lite, w rozdziale 2.1. opisuje zakres odpowiedzialności EMVO i NMVO oraz pozostałych uczestników legalnego łańcucha dystrybucji. W szczególności dokument ten wskazuje, że kontrola nad EMVS po stronie EMVO i NMVO ogranicza się do zielonego obszaru na poniższej grafice, tj. interfejsów programowania, za pośrednictwem których z jednej strony wytwórcy i producenci leków wprowadzają dane o ich Unikalnych Identyfikatorach (dalej UI) do EMVS, a z drugiej strony dystrybutorzy leków oraz szpitale i apteki ogólnodostępne dokonują niezbędnych weryfikacji i wycofania UI przed wydaniem lub podaniem leku pacjentowi.

Sposób korzystania z interfejsów przez użytkowników, a w szczególności kompletność i jakość wprowadzanych danych oraz sposób i treść przesyłania zapytań do EMVS przez oprogramowanie użytkowników końcowych pozostaje poza kontrolą EMVO i NMVO. W szczególności dlatego, że licencja dostępu do interfejsów EMVS przyznawana jest użytkownikom końcowym, a EMVO i NMVO nie posiadają żadnych powiązań umownych z dostawcami oprogramowania użytkowników interfejsów.

Swoboda w zakresie rozwiązania informatycznego stosowanego do komunikacji z interfejsem bazodanowej części EMVS posiada oczywiście swoje wady i zalety, o czym mowa w dalszej części. Jest jednak emanacją europejskiego uzgodnienia w zakresie zarządzania interfejsem użytkownika w ramach EMVS przez nich samych, w oparciu o wystandaryzowany w URS interfejs udostępniany przez EMVO i NMVO.

Założeniem EMVS jest dostarczenie narzędzia informatycznego pozwalającego na zwiększenie bezpieczeństwa pacjentów poprzez umożliwienie jednoznacznego potwierdzenia pochodzenia jednostkowego opakowania leku z legalnego źródła, tj. środowiska wytwarzania kontrolowanego przez podmiot odpowiedzialny oraz środowiska dystrybucji operowanego przez profesjonalnych uczestników rynku. Dodatkowo, EMVS pozwala na bezzwłoczną identyfikację opakowań leków, których UI nie zostały umieszczone w systemie baz EMVS w ramach alertów generowanych przez system. Alerty trafiają do podmiotu odpowiedzialnego, użytkownika, u którego pojawia się alterujące opakowanie, NMVO właściwego ze względu na lokalizację użytkownika oraz EMVO, Europejskiej Agencji Leków (EMA), a także Głównego Inspektora Farmaceutycznego (GIF).

EMVS pozwala na bezzwłoczne podjęcie analizy alertu, a sytuację w zakresie liczby i źródeł alertów monitoruje NMVO, EMVO, EMA oraz GIF. Konkretne alerty analizują natomiast podmioty odpowiedzialne będące właścicielem produktu oraz użytkownicy, u których pojawiło się generujące alert opakowanie.

Alert jest niczym więcej, niż informacją, że dane o IU odczytane przez skaner użytkownika z opakowania leku nie zostały odnalezione w systemie baz EMVS. Przyczyna alertów może leżeć, co do zasady, po jednej z trzech stron:

a) podmiotu odpowiedzialnego, który nie prowadził UI do EMVS lub naniósł na opakowanie inne dane niż wprowadzone do EMVS;
b) użytkownika końcowego, który błędnie odczytał UI z opakowania i zapytał EMVS o dane, których w systemie nie ma, np. zamieniając wielkie litery na małe litery w numerze serii leku
c) NMVO/EMVO w przypadku problemów technicznych z interfejsem na styku z użytkownikiem EMVS (zielone pole na graficznej prezentacji powyżej).

NMVO i EMVO monitorują szczególnie dostępność EMVS i jego interfejsów, w ramach tzw. monitorowania end-to-end, aby niezwłocznie identyfikować wyzwania wydolnościowe systemu, w taki sposób, aby czas odpowiedzi na zapytania kierowane do systemu nie przekraczały określonych w Rozporządzeniu Delegowanym 2016/161 czasów reakcji systemu. Dodatkowo, EMVO i NMVO koordynują monitorowanie liczby alertów wynikających z przyczyn wskazanych w punktach a) i b) powyżej, starając się wspierać użytkowników systemu po stronie wytwarzania i wydawania leków w eliminacji przyczyn alertów generowanych w związku z przyczynami leżącymi po ich stronie.

Pamiętajmy jednak, że w każdym tygodniu EMVS odnotowuje średnio od 1,4 miliona do 3 milionów alertów, które pojawiają się w związku z działaniami dziesiątek tysięcy użytkowników systemu, w związku z powyższym reakcja na każdy pojedynczy alert jest na obecnym etapie mocno utrudniona, żeby nie powiedzieć niemożliwa. Oczywiście EMVO i NMVO podejmują działania w celu nadania odpowiedniego priorytetu poszczególnym grupom alertów, tak aby system nie wpływał na sytuację pacjenta.

Poniżej graficzna prezentacja sytuacji alertowej w Polsce. Liczba alertów krajowych nie przekracza obecnie kilkudziesięciu tysięcy w tygodniu, co wygląda bardzo korzystnie na tle innych dużych krajów Europy, ale nie pozwala jeszcze na podjęcie analizy pojedynczych alertów. Więcej o modelu docelowym w dalszej części opracowania.

Ojcowie założyciele inicjatywy FMD nie zakładali tak dużej liczby alertów generowanych w systemie w jego początkowej fazie funkcjonowania, również liczba przeprowadzanych transakcji przekroczyła oczekiwania. Nie zapominajmy jednak, że system zarządzany jest w ramach modelu współpracy i konsensusu interesariuszy, obejmujących wszystkie podmioty zaangażowane w jego funkcjonowanie, co sprawia, że wyzwania, jakie stawia przed rynkiem system są współdzielone przez uczestników rynku, a wszyscy oni w większym lub mniejszym stopniu dążą do poprawy procesów biznesowych, w taki sposób, aby poprzez działania prewencyjne eliminować błędy i wypaczenia przekazywane do systemu.

Gdy EMVS osiągnie już swoją docelową formę, tj. wszyscy wytwórcy będą wprowadzać do EMVS niezbędne dane o opakowaniach serializowanych (tj. głównie leków na receptę) zwolnionych do obrotu na rynki europejskie oraz oznaczać opakowania w sposób odzwierciedlający dane o UI wprowadzone do EMVS, a użytkownicy przesyłać do EMVS zapytania o dane o UI naniesione na opakowania jednostkowe leków, bez ich wstępnej i nieuprawnionej modyfikacji przez skanery lub oprogramowanie zintegrowane z interfejsami bazodanowej części EMVS, wtedy system wkroczy w docelową fazę produkcyjną, kiedy alerty będą dotyczyć jedynie anomalii.

Nie pozwólmy jednak, aby przejściowe wyzwania systemu w jego okresie wieku dziecięcego wpłynęły na naszą percepcję EMVS. Zwłaszcza, jeśli będziemy oceniać system informatyczny w kontekście jego funkcjonalności przewidzianych w URS i URS Lite i na ich podstawie wdrożonych przez dostawców infrastruktury bazodanowej i interfejsów komunikacji z użytkownikami systemu baz EMVS, a nie naszych aktualnych oczekiwań wobec systemu, które nie zostały objęte URS – opracowanym przecież kilka lat przed uruchomieniem produkcyjnym systemu, co miało miejsce dopiero 9 lutego 2019 r.

System stanowi reakcję na estymowane przez EFPIĘ i WHO od 0,005% (ok. 0,00005) do 1% (0,01) obecności leków sfałszowanych w legalnym łańcuchu dystrybucji na terenie Europy. Zakładając 10 mld leków na receptę w legalnym obiegu rocznie, 0,005% stanowi 500 000 opakowań. Każde z nich reprezentuje sobą realne zagrożenie dla pacjenta. Pamiętajmy też, że zgodnie z definicją WHO, leki sfałszowane to nie tylko leki o składzie chemicznym lub biologicznym różnym od oferowanego przez podmiot odpowiedzialny, lecz oznaczone w podobny sposób, ale także np. produkty przeterminowane, których opakowania zostały zmodyfikowane w celu „przedłużenia” daty ważności lub produkty, wytworzone bez wiedzy i nadzoru podmiotu odpowiedzialnego, których sposób działania może nie odpowiadać charakterystyce leku dopuszczonego do obrotu, w związku zastosowaną technologią wytwarzania, składem, albo sposobem przechowywania lub dystrybucji.

Wprowadzenie EMVS powoduje, że przy zachowanej jakości danych w systemie, jego obecność i wykorzystywanie do weryfikacji autentyczności leków pozwoli na identyfikacje opakowań stanowiących 0,005% – 1% legalnego łańcucha dystrybucji, które nie zostały zatrzymane m.in. na zewnętrznych granicach Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

W modelu docelowym, jeden alert na 20 tysięcy skanowań leków serializowanych (0,005% populacji) oznacza, że wśród 15 000 użytkowników w Polsce, zakładając roczne zużycie 750 milionów opakowań leków serializowanych, otrzymamy wynik statystyczny ok. 2,5 alertu na użytkownika rocznie. Jeśli wszyscy uczestnicy rynku zastosują działania prewencyjne rekomendowane przez Grupę Farmaceutyczną Unii Europejskiej (PGEU), Europejskie Stowarzyszenie Dystrybutorów Farmaceutycznych (GIRP) oraz stowarzyszenia Importerów Równoległych oraz Podmiotów Odpowiedzialnych (EFPIA, Medicines for Europe oraz EAEPC) liczba ta podlegać będzie dodatkowej redukcji, a wielu użytkowników systemu nie napotka na alert przez wiele lat. Wszystkie te działania zwiększą bezpieczeństwo pacjentów oraz poprawią transparentność legalnego łańcucha dystrybucji. Dodatkowe zalety, to zwiększenie konkurencyjności rynku farmaceutycznego, dostępności bezpiecznych terapii dla pacjenta oraz jakości produktów w legalnym łańcuchu dystrybucji.

Biorąc pod uwagę poziom alertów w EMVS oraz krótki czas, który upłynął od momentu uruchomienia produkcyjnego systemu powinniśmy uzbroić się w cierpliwość, a w jej ramach kontynuować dialog, współpracę oraz działania edukacyjne, w obliczu wspólnego celu oraz elastycznego dążenia do jego urzeczywistnienia. Oczywiście wszystkie te zadania nie będą możliwe bez starannego działania wszystkich uczestników legalnego łańcucha dystrybucji leków.

Uzgodnione działania prewencyjne, rekomendowane przez Fundację KOWAL oraz EMVO i NMVO zaangażowane w projekt obejmują: